ŊwɑꞋnɛ-Gɑŋntúu Yɛ́su Kɛlístɔ 9 - Kɑɑ Fí

Tsɑpʉɔ Yɛ́su fúŋ Sɔ̂l

¹ Sɔ̂l kɑ pɔ́ ŋkɑ́ ɛ̂yɑ́, ḿbɛ́t nzʉʉpɑpɛ́m Tsɑpʉɔ Yɛ́su, ńzɑ́Ꞌ pɔ ŋkwɑɑ ŋɡɔ ɑ ɡʉ ńjẅítɛ wɔ́p, ŋ́ɡʉ ńjʉ́ɔ Tɑ́tndɑ́-pɑnɔŋpɔꞋ,

² ḿbíkŋɛ wɛ́ ŋɡɔ ɑ ŋwɑꞋnɛ mɛŋwɑꞋnɛ ŋ́ɡɑ́ mbɔ̌ wɛ́. A lɔk ŋ́ɡʉ Ndɑmɑs, ŋ́ɡɑ́ mbɔ̌ pɑtʉ́ʉmbi nǔu mɛndɑ́-cúꞋlɛ-pɑyúdɑ mi ɛ́ zúꞋu. A píkŋɛ pɔ́Ꞌɔ, nɛlɔk ŋ́ɡẅɛɛ pɑ́Ꞌ ɑ lɑɑ ńtɔ́ zúꞋu, ńjʉ́ɔ pʉɔ pi pɔ́p nǔu sɛ̂ndúŋ-Yɛ́su ɛ̂wɑ́, kɛ ɛ́ pɔ́ pɔ mbɛ́ɛnɛ ɔɔ, kɛ pɑŋɡɛ́ ɔɔ, ɑ kuꞋ nɛɡẅɛɛtɛ wɔ́p, ŋ́kút wɔ́p, ńdɔk ḿbɛn nɛ́ Yɛlúsɑlɛm.

³ Sɔ̂l pɛ́t ḿbɔ́ pɔ sɛ̂ndúŋ, tɛ mbɔ ɑ ɡʉ tɛ ńtsʉ́Ꞌ nɛkúu Ndɑmɑs, ŋ́ɡɔ́ɔ ńjʉ́ɔ yɛcɔ́ yúu fú tʉ́nɛ́pú, ŋ́kyɛꞋ wɛ́ tɛꞋ.

⁴ A tsɔ́Ꞌnɛ ḿvu sɛ́, ńzúꞋ ŋɡi-ŋu cú mbɔ̌ wɛ́ ŋɡɔ: «Sɔ̂l, Sɔ̂l, ɔ tsɔ́Ꞌ ku yɑ́ɑ kɛpɔŋ mɛlɑ́Ꞌ kʉ̈ɔ́?»

⁵ Sɔ̂l píkŋɛ ŋɡɔ: «A ɡu wɔ̌ Ndɛ?» Ŋɡɑŋ pʉ̈ɔt ŋɡɔ: «Mɔ Yɛ́su. Ɔ tsɔ́Ꞌ pɑꞋnɛ pɔ ku yɑ́ɑ kɛpɔŋ.

⁶ Lɑ́, kɛ ńdɔ sɛ́ ŋ́ɡʉ nɛ́ tʉ́sɔŋ. Ɔ ɡʉ ŋ́kúu zúꞋu, pɛ́ sẅíi wú nɛ́ yúu mi ɛ́ sɛ́ ḿbíkŋɛ ŋɡɔ ɔ ɡɛ.»

⁷ Pʉɔ pi pɔ́p pɛ́ Sɔ̂l kɑ pɔ́ ńnɛn, tʉ́ʉ ńzúꞋ yîyɑ́ ŋɡi, ŋ́kɛ́ ḿbɔɔ ŋu jʉ́ɔ, ḿbɛn ḿbɔɔ kuꞋ nɛcú yɛcɔ́ nu pɔ́.

⁸ Sɔ̂l lɔ sɛ́, ńníɛꞋ mík mɛ́ lɑ́ ḿbɔɔ pɛn ńjʉ́ɔ zʉꞋ pɔ́. Pɛ́ ɡẅɛɛ pɔ́ yɛ́ ńdɔk wɛ́ ŋ́ɡʉ nɛ́ Ndɑmɑs.

⁹ A kúu zúꞋu, ńnɑ́ŋ lɛ́Ꞌ pɛtɑ́t kɛ́ pɛn ńjʉ́ɔ zʉꞋ. Ḿbɔɔ sɑ̌ɑ yúu jʉ́, ŋ́kɛ́ ḿbɔɔ ŋki nɔ́.

¹⁰ Wɛcɔ́ ŋɡɑŋku-Tsɑpʉɔ pɔ́ Ndɑmɑs, pɛ́ fúŋ wɛ́ ŋɡɔ Anɑníyɑs. Tsɑpʉɔ ŋíɛꞋ mík mɛ́ tsɛt njʉɔ, ɑ jʉ́ɔ wɛ́, fúŋ wɛ́ ŋɡɔ: «Anɑníyɑs!» A pʉ̈ɔt ŋɡɔ: «M bʉ́ɔ mbɑ̌ɑ Tsɑpʉɔ.»

¹¹ Tsɑpʉɔ pɛn ŋɡɔ: «Ɔ ɡʉ ńdɔ sɛ́ ŋ́ɡʉ nǔu ndúŋ ẅi pɛ́ fúŋnɛ ŋɡɔ ndúŋ ndʉ́ŋndʉŋ, ŋ́kúu ndɑ́ wɛcɔ́ Jẅidɑ, ḿbíkŋɛ wɛ́ nɛ́ ŋu ẅí pɛ́ fúŋnɛ wɛ́ ŋɡɔ Sɔ̂l, ɑ pɔ́ mɔ́ɔ-tʉ́sɔŋ-Tɑ́lsɔ. A zúꞋu ḿbɔ́ ńcɛꞋlɛ Sɛ́.

¹² Mbɔ n nyɛt wɛ́ ŋɡɔ wɛcɔ́ ŋu ɡʉ ńtɔ́ pɛ́ fúŋ wɛ́ ŋɡɔ Anɑníyɑs. A kúu ndɑ́, ńzɑ́p mbɔ́ tú yɛ́ lɑ́ ɑ ɡɔ́ɔ ŋ́kɛ́ ḿbɛn ńjʉ́ɔ zʉꞋ tsɛt njʉɔ.»

¹³ Anɑníyɑs pʉ̈ɔt ŋɡɔ: «Tsɑpʉɔ, n zɛɛ ńzúꞋ pʉɔ tɛ ńzɑ́ɑ kẅíi ŋu ẅí ɔ cúnɛ lɑ́. Mɔ yɑ́ɑ ńjí nu kɛpɔŋ yi ɑ kɑ ɡɛnɛ nǔu pʉɔ pú Yɛlúsɑlɛm.

¹⁴ A pɛn ŋ́ɡɔ ḿbɔ́ zɑꞋnɛ pɑ́Ꞌɑ, mbɔ pɛtɑ́tndɑ́-pɑnɔŋpɔꞋ túunɛ wɛ́. Tɛ ɑ ɡẅɛɛ pɑ́Ꞌ ɛ́ lɑɑ ḿbɔ́ ɑ ɡẅɛɛ ŋɡɔŋ pʉɔ tsʉʉ pi pɔ́p fúŋnɛ lík yú, ŋ́kút wɔ́p.»

¹⁵ Lɑ́ Tsɑpʉɔ cú mbɔ̌ Anɑníyɑs pɔ ŋɡɔ: «Gʉ ńjʉ́ɔ ŋu ɛ̂wɑ́ ńjʉ́ɔ, mbíꞌŋɡɔ ɑ mbɔ̌ mɔ ḿbɔ́ kwɑꞋ yúu-fɑꞋ. A ɡʉ ŋ́ɡɛ ŋɡɔ pʉɔ pi pɔ́p kɑ́ pɔ́ pɑíslɑyɛ̂l pɔ́ jí wɑ́ɑ, mbɑ pɛfɔɔ, tɛ mbɑ pɔ́ɔ-Íslɑyɛ̂l.

¹⁶ KwɑꞋ mɔ ŋ ɡʉ ńzɛɛ ŋ́ɡɛ ŋɡɔ, ɑ jí ndɛn ŋɡʉ̈ɔ́Ꞌ yi ɑ ɡʉ ńjʉ́ɔ ntɛ́ nu yɑ́ɑ.»

¹⁷ Anɑníyɑs ɡɔ́ɔ ŋ́kɛ́ ŋ́ɡʉ tɛ ŋ́kúu ndɑ́ ɛ̂yɑ́, ńzɑ́p mbɔ́ tú Sɔ̂l, ńcú mbɔ̌ wɛ́ ŋɡɔ: «Mɔ́ɔmɑ́ mɔ Sɔ̂l, Tsɑpʉɔ Yɛ́su túunɛ wɑ́ɑ. A Yɛ́su ẅí ɑ kɑ nyɛtnɛ mbʉʉ yɛ mbɔ̌ ɡu ŋ́kɑ́ yi ɔ ḿbɔ́nɛ sɛ̂ndúŋ ḿbɔ́ ńtɔ́ nɛ́ zɑꞋnɛ lɑ́. A túu wɑ́ɑ ŋɡɔ Sɛ́ ɡɛ ɔ pɛn ńjʉ́ɔ zʉꞋ. Zẅikŋɛ Lɛ́ɛnɛ́nɛ jʉ́ wú.»

¹⁸ Ntsu ɡɔ́ cʉ́ɔ sɛ́, yɛcɔ́ yúu ɡɔ́ɔ ɛ́fú mík yɛ́ ńcẅɛt ḿbɔ́ pɑꞋ mɛɡɑꞋlɛ-shú lɑ́. A pɛn ńzɛ nɛjʉ́ɔ zʉꞋ, ŋ́ɡɔ́ɔ ŋ́kɛ́ ńdɔ sɛ́, pɛ́ nuꞋ wɛ́ ŋki.

¹⁹ A ɡɛ ḿbɔ́ tɛ ŋ́kwɛ́t yúu, mɛtʉʉ mɛ́ pɛn ńtɔ́. Ɛ́ ɡɛ pɔ́Ꞌɔ, Sɔ̂l nɑ́ŋ Ndɑmɑs ɛ̂wɑ́ yɛcɔ́ ndɛn mɛlɛ́Ꞌ, tsɛtsɛt pʉɔ-Kɛlístɔ.

Sɔ̂l sɑ́Ꞌ Ŋkʉʉ-Yɛ́su tʉ́sɔŋ-Ndɑ́mɑ́s

²⁰ Ɛ́ ɡɔ́ ḿbɔ́, mbɔ ɑ ŋkɑɑ kɛ́ ńzẅíꞋlɛ lɑ́ ńzɛ nɛpɔ́ ŋ́kúu mɛndɑ́-mɛcúꞋlɛ-pɑyúdɑ mi ɛ́ zúꞋu, ḿbɔ́ ɛ́sɑ́Ꞌ ŋɡɔ Yɛ́su mɔ́ɔ-Sɛ́ pɔ́.

²¹ Mbɑ wɔ̌ lɑ́ zúꞋ pɑ́Ꞌ ɑ cúnɛ, ḿmɑɑ tɛꞋ. Pɛ́ pɔ́ ńcú ŋɡɔ: «Yɑ́ pɔ́ wɔ̌! A kɑ́ pɔ́ ŋu wɑ́ ẅi ɑ ḿbɔ́nɛ Yɛlúsɑlɛm ŋ́ɡɛ pʉɔ pi pɔ́p sɛ́ ŋ́ɡúꞋlɛ Sɛ́, ɛ́fúŋ lík-Yɛ́su, jʉ́ɔ ŋɡʉ̈ɔ́Ꞌ lɑ́ pɔɔ? A ŋkɑɑ tɔ́ zɑꞋnɛ nɛɡẅɛɛ wɔ́p, ŋ́kút ŋ́ɡʉ ŋ́ɡɑ́ mbɔ̌ pɛtɑ́tndɑ́-pɑnɔŋpɔꞋ lɑ́ pɔɔ?»

²² Sɔ̂l kɛ ńniitɛ ŋ́kẅiꞋ ńcú nu pɔ kɛ́ pɔ́k. Ńtsuŋ ńdɛꞋlɛ mbɔ̌ pɑyúdɑ pi pɔ́p Ndɑmɑs ŋɡɔ Yɛ́su Nzɑ́Ꞌŋkʉ ẅi Sɛ́ kɑ kɑꞋnɛ, ŋ́ɡɛ pɔ́Ꞌɔ, pɔ́p pɔɔ pɛn ńjí yɛcɔ́ nu yi pɔ́p ɡʉ ńcú mbɔ̌ wɛ́ pɔ́.

²³ Ɛ́ lɛɛ mɛcɔ́ mɛlɛ́Ꞌ lɛ́Ꞌ, pɑyúdɑ ɛ̂pɑ́ zɑ́p nɛɡɛ pɛ́ jẅí Sɔ̂l,

²⁴ ńtsʉ́Ꞌ ḿbyɛ́p mɛtsupuꞋ mi pɛ́ lɛɛnɛ nǔu lɑ́ ɛ́fú tʉ́sɔŋ ńcẅɛt, ḿbyɛ́p nɛtúꞋ, ḿbyɛ́p nɛnɛm. Nɛpɔ́ yi ɑ lɑɑ ńdɛɛ pɛ́ jẅí wɛ́. Lɑ́ Sɔ̂l piitɛ ńjí.

²⁵ Gɑŋku pɛ́ ɡɛ ḿbɔ́ yɛcɔ́ nɛtúꞋ, ńníꞋ wɛ́ tsɛt mɑ́mɑ́ kɛkɑk, ɛ́fú ndǔ ŋkɑ́Ꞌ ẅi pɛ́ kɑ lɔknɛ ŋ́kíitɛ tʉ́sɔŋ, ńdɔk kɛkɑk ŋ́kɔk wɛ́, ńtík nǔu yɛcɔ́ nzɛm ɑ ɡʉ.

Sɔ̂l ɡʉ ńcẅi Ŋkʉʉ-Yɛ́su Yɛlúsɑlɛm

²⁶ Ŋ́ɡɛ pɔ́Ꞌɔ, Sɔ̂l ɡʉ tɛ ŋ́kúu Yɛlúsɑlɛm, ŋ́kúu zúꞋu ńdɔɔ nɛkúu tsɛtsɛt pɑpɛ́m Yɛ́su. Lɑ́ pʉɔtsʉʉ pɔ́ ḿbɔ́k wɛ́ pɔ́knɛ, ńzɛɛ ŋ́ɡɔ ḿbɔ́, sɑ̌ɑ ŋu pɔɔ ḿbɔ́ ḿbɛ́m ŋɡɔ Sɔ̂l tsuŋ ḿbɛ́m Yɛ́su pɔ́.

²⁷ Ɛ́ pɔ́ tɛ Pɑnɛpɑ́ɑshi lɔk wɛ́ ŋ́ɡʉ, ńtɔ́ ńnyɛt wɛ́ mbɔ̌ ɡɑŋntúu-Yɛ́su, ńtɔ́ ńnyɛt wɛ́, ḿbɛ́ɛtɛ ɛ́sẅíi wɔ́p ŋɡɔ Sɔ̂l kɑ jʉ́ɔ Tsɑpʉɔ Yɛ́su sɛ̂ndúŋ-Ndɑ́mɑ́s, tɛ kwɑꞋ Tsɑpʉɔ cú nu mbɔ̌ wɛ́, Pɑnɛ́pɑ́ɑshi pɛn ɛ́sẅíi wɔ́p pɑ́Ꞌ Sɔ̂l kɑ lɔknɛ lík-Yɛ́su ńcẅi Ŋkʉʉ Sʉ́Ꞌnɛ Ndɑmɑs kɛ́ pɔ́k.

²⁸ Ɛ́ fú ŋkɑ́ ɛ̂yɑ́, Sɔ̂l kúu yɛ́ tsɛtsɛt ɡɑŋntúu. Pɔ́p pɛ́pɔ́p tsʉ́Ꞌnɛ ḿbɔ́ ńnɛn tsɛt tʉ́sɔŋ-Yɛlúsɑlɛm. Sɔ̂l pɔ́ ńdɔk lík-Tsɑpʉɔ Yɛ́su ńcẅi Ŋkʉʉ Sʉ́Ꞌnɛ kɛ́ pɔ́k.

²⁹ A jʉ́ɔ pɑyúdɑ pi pɔ́p sẅiŋɛnɛ Ŋɡɛlɛ́k, pɔ́p pɛ́pɔ́p zɔŋ nu nǔu nu-Yɛ́su zɔŋnɛ tɛ ŋ́ɡɔ́ ḿmɛkŋɛ pɔ́p tsʉ́Ꞌ ńdɔɔ pɔ shʉ́ nɛjẅí wɛ́.

³⁰ Pɔ́ɔpɛ́mɑ́ pɔ́ tɛ ńjí pɔ́Ꞌɔ, ńdɔk Sɔ̂l ŋ́ɡʉ Sɛ́zɑlɛ̂ ńcɑklɛ, ŋ́kúu zúꞋu ŋ́ɡɛ ɑ lɔk wɛ tʉ́sɔŋ-Tɑ́lsɔ ŋ́ɡʉ.

³¹ Ɛ́ pɔ́ ŋkɑ́ yîyɑ́, ŋɡɔŋ pɑpɛ́m Yɛ́su tsʉʉ nɑ́ŋ tsɛt mɔ́fíitɛ. Pɛ́ pɔɔ pɛn ŋ́ɡɑ́ɑnɛ wɔ́p nǔu pɑk-ŋɡɔŋ-Judɛ̂ pɔ́. Tɛ mbɑ tsɛt pɑk-ŋɡɔŋ-Ŋɡɑlilɛɛ tɛ mbɑ Sɑmɑlîi. Pɔ́p pɛtsʉʉ pɔ́ ńtɔ́ɔtɛ mɛmbʉʉ mɔ́p, ŋ́kẅiꞋ ńtɛntɛ, ḿbɔ́ ńzúꞋ ntsu-Tsɑpʉɔ. Zẅikŋɛ-Sɛ́ pɛn ḿbɔ́ ńtɔ́ɔtɛ wɔ́p, ḿbɛn ŋ́ɡɛ ndɛn wɔ́p kẅiꞋ ńzɑ́ɑ.

Yɛ́su lɔk Pyɛ̂ ŋ́ɡɛ tɑ́Ꞌ ŋɡɑŋkẅíꞋlɛ fíitɛ

³² Pyɛ̂ ɡɛ ḿbɔ́ yɛcɔ́ ŋ́kɑ́ ḿbɔ́ ńnɛn tsɛt lɑ́Ꞌ, ḿbɔ́ yɛcɔ́ lɛ́Ꞌ, ŋ́ɡʉ njɛ́Ꞌ-pɑpɛ́m-Yɛ́su pi pɔ́p tswɛ́nɛ Lidɑ,

³³ ŋ́kúu zúꞋu, ńjʉ́ɔ wɛcɔ́ ŋu, pɛ́ fúŋ yɛ́ ŋɡɔ Ɛ́nɛ́ɛ. Mbɔ ɑ nɔɔ kúu-ɡɔɔ ŋɡuꞋ yɛ́nɛ́fɔ́m, ḿbɔ́ ŋɡɑŋkẅíꞋlɛ.

³⁴ Pyɛ̂ cú mbɔ̌ wɛ́ ŋɡɔ: «Ɛ́nɛ́ɛ, Yɛ́su Kɛlístɔ ɡɛ ɔ fíitɛ. Lɔ sɛ́, kwɑꞋ ɡu niitɛ́nɛ kúu wú.» Ɛ́nɛ́ɛ ɡɔ́ɔ ńdɔ sɛ́.

³⁵ Ŋɡɔŋ pʉɔ tsʉʉ pi pɔ́p tswɛ́nɛ Lidɑ, tɛ mbɑ pɑtswɛ́ tsɛt fúꞋ-Sɑlɔn, jʉ́ɔ wɛ́, mbɔ ɑ fíitɛ, pɔ́p shɔt tʉ́m yɔ́p ńcʉ́ɔ nzʉʉ Tsɑpʉɔ.

Pyɛ̂ cɛꞋlɛ Sɛ́ Tɑpítɑ ńzẅíimɛ

³⁶ Wɛcɔ́ mɑŋɡɛ́ pɔ́ Jɔp, lík yɛ́ pɔ́ ŋɡɔ Tɑpítɑ, ńdɔk ńcú ŋɡɔ Ndɔlkɑs nǔu cú-Ŋɡɛlɛk, ɛ́ lɔk ńcú ŋɡɔ ŋ́ɡɑ́p nǔu cú wɛkŋɛ. A pɔ́, mbɔ ɑ kɑ pɛ́m nu-Yɛ́su, ḿbɔ́ ŋ́kɑ́ tsʉʉ ŋ́ɡɛ pɔ nu sʉ́Ꞌnɛ, ḿbɛn ńtɔ́ɔtɛ pɑkɛ́yúu.

³⁷ Yɛcɔ́ ɡɔɔ ɡẅɛɛ wɛ́, nǔu mɛlɛ́Ꞌ ɛ̂mɑ́, ɑ pfú. Pɛ́ suk pfú yɛ́, ńtíi ŋ́kɔ́Ꞌ ndǔ ndɛ̂k wɛ tʉ́, ńnɔŋ zúꞋu.

³⁸ pɑpɛ́mYɛ́su zúꞋ ŋɡɔ Pyɛ̂ Lidɑ, pɑ́Ꞌ ŋɡɑ nɛfú Lidɑ ŋ́kúu Jɔp pɛn ŋ́kɛ́ ḿbɔɔ sɑk lɑ́, pɑpɛ́mYɛ́su pɛ́ Jɔp túu mbɛ́ɛnɛ yɛ́pɑ́. Pɔ́p ɡʉ ńcú mbɔ̌ Pyɛ̂ ŋɡɔ: «fɛ́Ꞌnɛ ŋ́kẅɛ́Ꞌlɛ ńtɔ́ tɛ ŋ́kúu njɛ́Ꞌ pɛk.»

³⁹ Pyɛ̂ ɡɔ́ɔ ńzúꞋ, pɔ́p pɛ́pɔ́p cʉ́ɔ sɛ̂ndúŋ kɛ́ lɑ́ɑtɛ, ŋ́ɡʉ tɛ ŋ́kúu zúꞋu, pɛ́ lɔk wɛ́ ŋ́ɡʉ tsɛt lûmndɑ́ ẅi ɛ́ ndǔ ndɛ̂k wɛ tʉ́. A kúu tsɛtú, pɛpfúk pɑŋɡɛ́ tsʉʉ tɔ́ ńcúꞋlɛ nɛjɔ́ŋ wɛ́, ḿbɔ́ ńdɑɑ, ḿbɔ́ ḿmɑꞋ mɛjʉ́ŋ ńnyɛt wɛ́ nɛ́ mɛkɛm-ndẅí nɛ́ mɛcɔ́ mɛndẅí mi Tɑpítɑ kɑ pɛ́tnɛ ntʉʉ, ńtɛ́m ŋ́ɡɑ́ mbɔ̌ pɔ́p.

⁴⁰ Pyɛ̂ fú ndɑ́ ńcẅɛɛtɛ pʉɔ tsʉʉ, ńcúŋ ŋ́kẅíꞋlɛ sɛ́, ńcɛꞋlɛ Sɛ́, ḿbɛn ɛ́shɔtnɛ ńdíŋɛ mpfú, ńcú ŋɡɔ: «Tɑpítɑ, lɔ sɛ́.» Tɑpítɑ ɡɔ́ɔ ńníɛꞋ mík, ḿbɔ́ tɛ ńjʉ́ɔ Pyɛ̂, ŋ́ɡɔ́ɔ ḿbʉꞋ mbʉʉ yɛ ńnɑ́ŋ nɑ́ŋnɛ.

⁴¹ Pyɛ̂ ɡẅɛɛ pɔ́ yɛ́, ŋ́ɡɛ ɑ lɔ sɛ́. A ɛ́fúŋ pɑpɛ́m Yɛ́su pɔ́p pɛpfúk, ńnyɛt Tɑpítɑ mbɔ̌ pɔ́p, ɑ pɔ́ sʉ́Ꞌnɛ.

⁴² Ŋɡɔŋ pʉɔ pi pɔ́p ḿbɔ́nɛ tʉ́sɔŋ-Jɔp, zúꞋ yɔ nu yi ɛ́ lɛɛnɛ, pʉɔ tɛ ńzɑ́ɑ zɑ́p tʉ́m nǔu Tsɑpʉɔ.

⁴³ Pyɛ̂ nɑ́Ꞌ ńtswɛ́ Jɔp, ḿbɔ́ ńnɑ́ŋ ndɑ́-wɛcɔ́ Símɔ̂ŋ ẅí ɑ tɛ mbi nǔu nɛnɛ́ɛ mɛŋɡup-mɛyúumɛku.