Rómhánaigh INTRO1 - An Bíobla Naofa 1981LITREACHA PHÓIL Brollach Oireann sé dúinn plé le litreacha Phóil le chéile mar is corpus leo féin na litreacha seo. Ní chuireann an teideal “Litreacha Phóil” in iúl ach go raibh corpus Paulinum ann leis na cianta. Ní chiallaíonn sé gurb é Pól údar gach litreach sa chnuasach. Tá na Tréad-Litreacha agus Eabhraigh, nár scríobh an tAspal Pól, sa chnuasach, díreach mar atá Colosaigh agus Eifisigh, a bhfuil dabht faoina n‑údaracht. Tá scoláirí ar aon aigne i gcoitinne faoi dhátaíocht na litreacha. Leanfaimid an gnáthord ama anseo, agus dúnfaimid le plé ar na litreacha ar a bhfuil amhras faoina n‑údaracht nó a nglactar leis nár scríobh Pól iad. I 1 agus 2 Teasalónaigh An scéim de thrí thuras misinéireachta trína dtugtar cur síos ar imeachtaí casta shaol Phóil mar mhisinéir i nGníomhartha na nAspal, is simpliú liteartha í. Mar sin féin is fráma í a chabhraíonn linn ag plé lena litreacha. Chuaigh Pól siar chun na hEorpa ar a dhara turas misinéireachta agus cead faighte aige ón gcuallacht Chríostaí in Iarúsailéim glacadh le págánaigh a d'iompaigh, ar chomhchéim le hiompaithigh Ghiúdacha, agus gan cuing an dlí a bhualadh orthu (Gníomh. 15:22-29). De réir Ghníomhartha bheartaigh Pól ceanncheathrú a mhisin a bheith aige san Áise Bheag, ach go bhfuair sé treoracha i mbrionglóid an soiscéal a chraobhscaoileadh san Eoraip. Tháinig sé dá bhrí sin ag seanmóireacht i bhFilipí agus ina dhiaidh sin i dTeasaloinicé (16:6 – 17:9). Ní thugann Gníomhartha ach tuairisc ghairid bhearnach ar a shaothar ansiúd agus an t‑achrann a ghabh leis. D'éirigh leis cuallacht a bhunú i dTeasaloinicé ar iompaithigh ón bpágánachas a bhformhór (1 Teas. 1:9). Casandar, ginearál de chuid Alastair Mhóir, a bhunaigh Teasaloinicé. Thug sé áitritheoirí 26 sráidbhaile sa dúiche le céile sa láthair straitéiseach seo i Murascaill Thearma ar an Mhuir Aegéach in 314 R.Ch. Nuair a fuair na Rómhánaigh seilbh ar an gcathair in 146 R.Ch. rinne siad príomhchathair Chúige na Macadóine di. Bhí sí ar an dara cathair sa Ghréig, agus ina suí ag próchonsal le linn Phóil. Nuair a shroich Pól an chathair sin, Teasaloinicé, c. 50 A.D., bhí cuallacht dhaingean Ghiúdach inti, agus a sionagóg féin acu. D'iompaigh sé cuid de na págánaigh chráifeacha a bhíodh ag freastal ar an tsionagóg chun an chreidimh Chríostaí lena sheanmóireacht. Chuir sin fearg ar na Giúdaigh le Pól, agus chuir na Críostaithe chun siúil é faoi choim ar mhaithe leis féin (Gníomh. 17:1-10). Mheasfá ón gcur síos i nGníomhartha nach raibh Pól ach cúpla seachtain san áit, ach tugann 1 Teasalonaigh le tuiscint gur fhan sé níos faide. Ní féidir dúinn a fháil amach anois cé chomh líonmhar is a bhí an chuallacht Chríostaí nuair a bhí Pól ag scríobh chucu, ach is féidir a léamh ar na leideanna sna litreacha go raibh an eaglais mór agus gur bhain grúpaí difriúla léi, grúpaí a raibh a bhféiniúlacht féin ag roinnt leo (1 Teas. 4:11-12; 5:12-15; 2 Teas. 3:6-11). Na cúinsí agus na fadhbanna a spreag na litreacha seo, d'fhág siad a rian ar an tslí inar scríobh Pól. Tar éis é a sheoladh ar shiúl, mhair an naimhdeas leis an dream nua creidimh a bhí bailithe ina thimpeall aige. Chuala Pól é sin agus chuir sé Tiomóid leis an scéal a fhiosrú. Compánach óg do Phól ab ea Tiomóid; págánach ab ea a athair agus Giúdach a mháthair. Rinne Pól é a thimpeallghearradh le go bhféadfadh sé obair i measc na nGiúdach (Gníomh. 16:1-3). Thug Tiomóid tuairisc ar ais go Pól faoi chuallacht óg Theasaloinicé, nach raibh bliain slánaithe acu go fóill; is mar fhreagra ar an tuairisc sin agus ar na ceisteanna a luadh inti a scríobh Pól a chéad litir aspalda. Thug Tiomóid an litir ar ais leis chun na cuallachta, is é is dóichí, agus mhínigh sé teagasc Phóil dóibh, agus spreag na baill chun a bheith dílis dá gcreideamh nua. Scríobhadh an dá litir idir 50 agus 52 A.D. Is iad na scríbhinní is luaithe iad sa Tiomna Nua. 1 Teasalónaigh Bhí Pól timpeall cúig bliana déag ina Chríostaí, agus ba mhisinéir taistil i measc phágánaigh na hÁise Bige é lena lán blianta, sular chinn sé an litir seo a scríobh. Cinneadh an-tábhachtach a bhí i gceist mar is dá bharr a cuireadh tús leis an Tiomna Nua, leabharlann liotúirge na hEaglaise aspalda. Bhí Pól i gceartlár a mhisin i gCorant, misean a raibh ag éirí thar barr leis agus a raibh an Eaglais ag préamhú go daingean sa chathair sin dá bharr. Ní fhéadfadh sé scor dá obair ansiúd le dul agus fadhbanna na dTeasalónach a réiteach ar an láthair. Scríobh sé an litir seo dá bharr sin. Is ráiteas údarásach aspalda agus doiciméad liotúirge chomh maith í a litir, agus bhí sí le foilsiú agus le fógairt go deabhóideach sa tionól liotúirgeach. Nuair a bhí an litir seo á scríobh ag Pól bhí an litir aspalda á forbairt aige mar fhoirm liteartha de chuid chuallacht an Tiomna Nua. Glaonn sé baill na cuallachta i dTeasaloinicé ina thimpeall le buíochas a bhreith le Dia ar son an chreidimh thorthúil a bhronn sé orthu, mar aon leis an gcion grámhar dá chéile a bhí á mhúscailt ag an mbeatha nua; agus leis an dóchas daingean a bhí á chur ar a gcumas maireachtáil go dílis i gCríost. Sé atá i gcuid mhór den litir ná Pól á chur i gcuimhne dóibh cad é áthas a chuir an creideamh agus an dóchas Críostaí orthu, nuair a ghlac siad leo go fáilteach agus nuair a roinn siad iad go fial le Macadónaigh eile. Ar an tslí sin déanann sé iarracht ar iad a dhéanamh páirteach ó chroí leis féin agus é ag tabhairt moladh agus buíochas do Dhia a slánaitheoir. Tá a fhios aige gur trína chur i gcuimhne dóibh a fheabhas a bhí Dia leo is ea is fearr a rithfidh leis a ndíograis chreidimh a mhúscailt. Sa chéad chuid eile den litir cuireann Pól i gcuimhne dóibh an cion a bhí aige féin ar an gcuallacht agus an tslí nár theastaigh uaidh a bheith ina ualach orthu – shaothraigh sé a bheatha lena lámha féin (2:1-20). Bhí an oiread sin cíocrais air a fháil amach conas a bhí ag éirí leo go raibh sé sásta déanamh gan cabhair agus cúnamh Thiomóid, ach é a sheoladh chucu ar a dtuairisc (3:1-8). Ansin nuair a bhíonn an dlúthchairdeas snaidhmthe aige leo arís, cromann Pól ar an ngnó eile a bhí le déanamh aige .i. a dtuiscint ar an mbeatha Chríostaí a dhoimhniú agus a threorú (3:9 – 5:11). San aitheasc seo féin, fiú amháin, tá Pól lách cneasta leo dála na banaltra “ag muirniú a páistí” (2:7). Litir lách theolaí, an chéad litir seo Phóil; tugann sé misneach dá lucht éiste, ach ní ghéilleann sé dá lochtanna. Is léir go raibh caidreamh dlúth aige lena thréad fad a bhí sé i dTeasaloinicé; ach taispeánann na ceisteanna a chaith sé a fhreagairt nach raibh sé d'uain aige an teagasc bunúsach creidimh agus iompair a bhí de dhíth ar na hiarphágánaigh seo a chur abhaile orthu le go bhféadfaidís an bheatha Chríostaí ina hiomláine a chleachtadh. Is féidir a rá go dtugann sé teagasc ar thrí ábhar: (1) an creideamh i dTéarnamh Íosa, a theacht arís; (2) grá bráthar sa chuallacht; (3) an fhíréantacht phearsanta, an mhoráltacht, mar choinníoll le bheith páirteach le hÍosa ina ghlóir nuair a thiocfaidh sé arís (3:9-13). 2 Teasalónaigh Caitheadh amhras ar údaracht na litreach seo go háirithe de bharr 2 Teas. 2:1-10. Cáintear sa dréacht sin an creideamh go bhfuil an Tiarna Íosa tagtha cheana féin. Bréagnaíonn Pól an sórt sin teagaisc agus cuireann sé i gcuimhne don chuallacht gur mhúin sé dóibh nach bhfillfeadh Íosa nó go dtiocfadh an cheannairc, agus go nochtfadh “fear an oilc” é féin. Ní féidir an Téarnamh a bheith ann nó “go dtógfar as an tslí an té úd atá ag cosc” cumhacht an oilc. Sé an deacracht ina thaobh seo, do chriticeoirí an lae inniu, ná gurb é seo an t‑aon tagairt amháin i litreacha Phóil don dráma diamhrach apacailipteach seo. Sé a deir scoláirí eile ná gur falsaitheoir atá againn a chóipeáil frásaí áirithe as 1 Teas. Ach nuair a iniúchtar na frásaí a luaitear, feictear nach cóipeáil chung ar fhrásaí atá i gceist, ach gur léir go raibh 1 Teasalónaigh ar eolas ag an údar. Níl aon aidhm shásúil luaite le saothar falsaithe den sórt seo. Go deimhin níor éirigh leis na scoláirí a shéanann údaracht Phóil aon mhíniú sásúil ar conas a scríobhfadh aon duine eile a leithéid, a thabhairt. Tá bearnaí go leor inár n‑eolas ar chuallachtaí Phóil i ré na n‑aspal. Ní luíonn sé le réasún na bearnaí sin a líonadh le tuairimí gan fhianaise agus ansin litreacha Phóil a léamh le cabhair na dtuairimí céanna. Teachtaireacht Is é nádúr eascateolach an chreidimh Chríostaí is mó a mhíníonn na litreacha seo dúinn, agus déanann siad é sin gan mionsonraí nó cruinneolas a thabhairt. Is siad teorainneacha na beatha nua a thug Dia dúinn i gCríost ná creideamh, grá na comharsan, agus súil in airde le teacht Íosa mar Thiarna (cf. 1 Teas. 1:3; 2 Teas. 1:3-4). Sé atá sa bheatha Chríostaí ná glaoch ó Dhia chun ullmhú le bheith páirteach i mbua Íosa trí na tabhartais a fuaireamar a fhorbairt, agus a bheith inár bhfinnéithe ar an naofacht a deonaíodh dúinn “i gCríost”. Cuirtear an teachtaireacht abhaile go deabhóideach mar thoradh ar bheatha Phóil féin i gCríost agus mar léiriú ar a chúram aspail don mhuintir a ghlaoigh sé chun creidimh. Dá réir sin ní féidir iad a thuiscint i gceart gan chráifeacht agus muinín – muinín i nDia a gheall go dtabharfaidh sé saothar Chríost chun críche. De bhrí gurb iad seo na litreacha de chuid Phóil ar treise iontu an ghné apacailipteach dá dhearcadh agus dá stíl, tá deacracht bhreise ag baint leo do léitheoirí an lae inniu. Mar sin féin nochtann Pól a chroí dúinn sna litreacha seo – labhraíonn sé mar athair, mar bhanaltra, mar aspal, mar chomhchreidmheach, agus é gan staonadh ag tógáil agus ag misniú an dreama atá faoi ionsaí (1 Teas. 2:17; 3:5-10; 4:1). Sna litreacha gearra seo ní bhacann sé le teagasc teibí ar bith a fhorbairt; ina áit sin, roinneann sé linn an lúcháir agus an t‑áthas a ghabhann leis an mbeatha nua sa Spiorad a fuarthas ón Tiarna Íosa Críost, croílár chreideamh na cuallachta cheana féin i dTeasaloinicé. II 1 agus 2 Corantaigh Scrios an consal Rómhánach L. Mummius cathair cháiliúil Chorant in 146 R.Ch. Céad bliain ina dhiaidh sin d'atóg Iúil Céasar é mar choilíneacht Rómhánach. Níorbh fhada go ndearnadh príomhchathair chúige Rómhánach Acháia de, agus suí an phróchonsail. Bhí suíomh an-tábhachtach aige ar chuing talún, leath slí idir dhá chalafort, ceann ar an taobh thoir agus ceann ar an taobh thiar den chuing; bhí sé i lár bhealach na trádála idir an tOirthear agus an tIarthar. De bharr a shuímh agus a thrádála bhí daonra an-mheasctha ann. Bhí cáil air de bharr a theampall do bhandia an ghrá, Afraidíté, a bhí suite ar Acracorant, cnoc géar os cionn na cathrach; bhí cáil na mímhoráltachta gnéasaí air leis, fiú i ndomhan mímhorálta na linne úd (cf. Romh. 1:26-32). Thug Pól a chéad chuairt ar Chorant agus é ar a dhara turas misinéireachta. Bhunaigh sé eaglais ann agus d'fhan ocht mí dhéag, ó gheimhreadh 50 A.D. go samhradh 52 A.D. Thosaigh sé ar a sheanmóireacht sa tsionagóg, mar ba ghnáth leis, ar an tsabóid. Nuair a shroich Tiomóid agus Síleas ón Macadóin, bhí ar a chumas gabháil go hiomlán le seanmóireacht. Ba ghearr gur dhiúltaigh na Giúdaigh dó. Ansin chuaigh sé go teach págánaigh dhiagaithe darb ainm Iústas. De thoradh a shaothair, d'iompaigh a lán Corantach agus baisteadh iad. Ghlactaí leis gur iompaithigh ón bpágánachas is mó a bhí in eaglais Chorant; ach níl sin de réir fianaise chaint Phóil. Ón tslí ina gcuireann sé a argóintí chun cinn, caithfimid glacadh leis go raibh sé ag scríobh do chuallacht ina raibh taithí ag formhór na mball ar an teagasc Giúdach. Ba de shíol págánach a lán (Gníomh. 18:7), ach bhí casta acu ar an nGiúdachas, nó bhí bá acú ar a laghad lena theagasc. Is é an míniú is nádúrtha is féidir a thabhairt ar Ghníomhartha 18:4, ná gur chuid de phobal na sionagóige iad na “Gréagaigh”; agus is furasta an callán i láthair an phróchonsail, Gaillión (18:12-17), a thuiscint má ghlacaimid leis gurb amhlaidh a bhí Pól tar éis iompaithigh chun an Ghiúdachais a ghabháil i líon na hEaglaise. Nuair a dhiúltaigh Gaillión lámh a chur in achrann a thuig sé a bhí ina measc féin, ghabh na Giúdaigh Sóstainéas “uachtarán na sionagóige, agus thug léasadh dó os comhair an tsuí bhreithimh amach” (18:17). Sé míniú is fearr is féidir a thabhairt ar an dásacht seo ná go raibh Sóstainéas i bhfeighil sionagóige ina raibh líon chomh mór sin a d'iompaigh trí sheanmóireacht Phóil go raibh smacht agus ceannas acu ar an tsionagóg féin. Bheadh na hiompaithigh seo eolach ar an Sean-Tiomna agus ar an traidisiún léirmhínithe a ghabh leis. Bheadh cur amach acu leis ar na hiarrachtaí a bhí á ndéanamh teagasc an Bhíobla agus an fhealsúnacht heilléanach a thabhairt chun réitigh agus aontachta. Bheadh breac-eolas éigin acu, dá dhoiléire é, ar an sórt tuairimíochta a raibh dlúthbhaint ag an nGiúdach cáiliúil ó chathair Alastair, Fileo, léi. Ní baol nach raibh siad taithíoch ar an bhfealsúnacht sráide, ar an tuairimíocht chinic-stóch, agus ar na prionsabail mhorálta agus chreidimh ar a raibh saol sóisialta agus sibhialta na cathrach bunaithe. Maidir le haicmí sóisialta, bhí an chuallacht Chríostaí ionadaíoch go leor, agus daoine ó na haicmí móra go léir inti. I gcathair fhorbartha thrádála mar Chorant, is é tuairim na scoláirí go mbeadh timpeall trian an daonra ina saoránaigh iomlána, trian ina saorthaigh (.i. daoine a bhí tráth ina ndaoir, agus a raibh dualgais áirithe fós orthu i leith a máistirí), agus trian ina ndaoir. Ní raibh aon bhaint ag oideachas ná maoin leis an aicmíocht seo. Is iomaí daor a raibh an tosach acu, ó thaobh maoine agus oideachais de, ar na saoránaigh. 1 Corantaigh Ina bheannú (1:1-3) dearbhaíonn Pól a aspalacht féin agus gairm na gCorantach. Ansin gabhann sé buíochas (1:4-9) ar son na dtabhartas a bhronn Dia ar a lucht leanúna i gCríost. Tá an chéad chuid den litir (1:10 – 6:20) ag plé leis na heasaontais i measc na gCorantach. Is scannal é go mbeadh an chuallacht Chríostaí deighilte ina dreamanna naimhdeacha, mar is aon é Críost gan roinnt (1:10-16). Cérbh iad lucht leanúna úd Phóil, Apollós, Pheadair agus Chríost? Más é a bhí sa dream deiridh seo daoine a mhaígh go raibh Críost á leanúint acu gan beann ar aon idirghabhálaí daonna, ansin is léir go raibh trí ghrúpa ag tabhairt dúshlán údarás Phóil, ach go raibh dream eile a bhí ag dul thar fóir lena ndílseacht dó. Eagna Dé – agus díth céille na croise – a d'fhógair Pól agus sáraíonn sí siúd an eagna dhaonna is bonn faoin easaontas (1:17 – 2:5). Foilsíonn an Spiorad an eagna Chríostaí (2:6-16). Cáintear an t‑aighneas pearsanta agus mínítear cúram na seanmóirithe (3:1-17). Ní foláir don mhuintir a ghlac leis an gcreideamh cúl a thabhairt leis an eagna dhaonna, as ar eascair an t‑easaontas, agus a thuiscint gurb aon iad go léir i gCríost (3:18-23). Níl Pól ar a thriail os comhair na gCorantach – tá an-éirí in airde ar chuid acusan! – mar is é an Tiarna amháin a thabharfaidh breith air (4:1-13). Ansin casann sé go tobann – mar a dhéanann go minic – ón searbhas go dtí an achainí ghrámhar athar (4:14-21). Cromann sé ansin ar lochtanna na cuallachta a phlé (5:1 – 6:20). Bhí an eaglais i gCorant ag cur suas le cás gránna drúise, fear i lánúnas lena leasmháthair. D'ordaigh Pól an coirpeach a choinnealbhá gan mhoill le súil go dtiocfadh ciall dó (5:1-5). Tugann sé rabhadh go bhféadfadh pinse gabháile an taos go léir a ghabháileadh. Cuireann sin an Cháisc nua i gcuimhne dó (5:6-8). Bhí sé ráite aige roimhe sin leo i litir eile gur bhaol dóibh caidreamh le drochdhaoine (5:9-13). Ní cuí go rachadh Críostaithe os comhair cúirteanna págánacha; go deimhin is náireach an rud é go mbeidís ag dul chun dlí le chéile ar aon chor. Coisceann an peaca ar dhuine dul isteach sa ríocht agus ní mór dóibh siúd a níodh agus a naomhaíodh in ainm Chríost an uile olc a sheachaint (6:1-11). Ba mhana ag na Corantaigh na focail: “Tá gach ní ceadaithe dom.” Deir Pól leo nach mór dóibh deimhin a dhéanamh de nach drabhlás a bheadh acu in áit na saoirse Críostaí ar ar mhór é a mheas (6:12-20). Sa dara cuid den litir (7:1 – 11:1) freagraíonn Pól ceisteanna a cuireadh air i litir ón gcuallacht i gCorant. Ar dtús bhí ceist faoin bpósadh agus an aontumha. Tá lé aige leis an aontumha – mar gur tuigeadh dó gur ghearr uathu an chríoch – ach fógraíonn sé gur maith é an pósadh freisin, agus go mba chóir go mbeadh cearta agus dualgais lánúnais á gcomhlíonadh (7:19). Maidir le colscaradh, dearbhaíonn sé teagasc an Tiarna (7:10-12), ach ansin tugann a thuairim féin faoin bpósadh measctha (7:12-16). Ritheann a smaointe ar aghaidh ar an téad sin agus spreagann sé Críostaithe fanacht sa ghairm bheatha a shocraíonn an Tiarna do gach duine díobh (7:14, 24); agus ansin tugann comhairle breise faoi mhaighdeana (7:25-38) agus faoi bhaintreacha (7:39-40). Ceist ar leith a bhí ag déanamh tinnis don chuallacht ab ea ithe feoil na n‑íobarthach, agus freastal ar fhleánna págánacha a mbeadh blas creidimh orthu. Dealraíonn sé gurbh é tuairim chuid de na Corantaigh ná gur náideanna iad na déithe agus, dá réir sin, nach raibh ach brí shóisialta leis na béilí seo. D'admhaigh Pól go raibh an ceart go teoiriciúil ag an dream “daingean” (cf. 10:14-22), ach mar sin féin ní leor é an t‑eolas (8:1 – 11:1). Bhí dearcadh na ndaingean bunaithe ar mhíthuiscint faoin tsaoirse Chríostaí. Níl ach an rud “a théann chun sochair” agus atá “fóinteach” de réir na saoirse Críostaí (6:12; 10:23). Bíonn an charthanacht agus an cúram mar laincisí ar an tsaoirse ghnímh. Sa tríú cuid den litir (11:2 – 14:40) pléann sé na cruinnithe liotúirge agus na tabhartais charasmacha. Sna caibidlí 12-14 freagraíonn sé an cheist dheireanach a chuir na Corantaigh chuige ina litir, ceist faoi thíolacthaí an Spioraid. Bhí míthuiscint ar dhaoine faoina líon seo agus faoi nádúr corraitheach chuid díobh. Mhínigh Pól an scéal: ón Spiorad Naomh céanna na tíolacthaí uile; deonaíodh iad ar mhaithe leis an gcuallacht; tá a dtábhacht ag brath ar an gcabhair a thugann siad; is tábhachtaí go mór is go fada an charthanacht ná bua na dteangacha, bua ar a raibh meas thar cuimse ag na Corantaigh; tá tús áite ag an gcarthanacht ar na tíolacthaí go léir. San fhreagra fada a thugann Pól tá ráiteas fíorthábhachtach faoi chorp Chríost (12:12-30), agus iomann cáiliúil ar an ngrá, grá na mbráithre, grá fial, grá maíteach, grá cúntach. Sé Dia féin a fhoinse, Dia a ghráigh sinne ar dtús (1 Eoin 4:19), agus a chuir a Mhac uaidh le go ndéanfaí athmhuintearas idir é féin agus na peacaigh. Grá Dé agus a Mhic an sampla atá ag an ngrá Críostaí. Ní freagra ar aon cheist ar leith í caibidil 15, ach teagasc ar aiséirí na marbh. Bhí sé cloiste ag Pól go raibh an tuairim ag leathadh i measc chuallacht Chorant, faoi thionchar na fealsúnachta, gur bhain an saol atá le teacht leis an anam amháin gan an corp a bheith i gceist. Aiséirí Chríost bonn a gcreidimh, a deir sé (15:1-11). Sé aiséirí Chríost an deimhniú atá againn ar aiséirí na muintire atá “i gCríost”; murar aiséirigh Críost, theip air; ní fhéadfadh sé cabhrú leo siúd a chreideann ann. An bheatha Chríostaí, a bhfuil an oiread sin den chránas ag baint léi, níl inti ach baois más é an bás is críoch di (15:21-19). Nuair a thiocfaidh Críost arís, éireoidh a mhuintir ón mbás; ansin déanfaidh seisean, an té ag a mbeidh gach cumhacht agus gach ceannas, an ríocht a thabhairt suas do Dhia an tAthair (15:20-28). Téann sé ar aghaidh ansin le hargóintí ad hominem ag treisiú lena sheasamh (15:29-34). Déanann v. 29 tagairt do nós, is dócha, a bhí i gCorant, go nglacadh Críostaithe baisteadh thar ceann cairde agus gaolta a bhí marbh. Ní mholann Pól an nós, ach úsáideann sé é mar argóint. Ansin pléann sé conas a tharlóidh an t‑aiséirí agus cén sórt é an corp arna aiséirí (15:35-58). Úsáideann sé solaoid an tsíl a fhaigheann bás ach a thugann beatha nua uaidh chun a mhíniú cé mar a chlaochlófar an corp go bunúsach san aiséirí (15:35-44). Cuirtear sa talamh an corp fisiciúil, a raibh nádúr “somhillte” ar aon dul le dúile eile aige, ar aon dul leis an gcéad Ádhamh. Ach éireoidh sé ina chorp “osnádúrtha”, ar aon dul leis an dara hÁdhamh, saor ó laincisí talamhaí, “domhillte” agus domharaithe (15:45-49). In 15:50-53 luann sé an tuairim choiteann go dtarlódh Téarnamh Mhac an Duine go luath, agus go mbeadh a lán de Chríostaithe na linne beo fós nuair a thiocfadh an Tiarna (cf. 1 Teas. 4:13-17). Dúnann an chaibidil le hiomann buíochais ar son bua Chríost ar an mbás (1 Cor. 15:54-58). Is geall le haguisín í an chaibidil dheireanach. Tugann Pól treoracha faoin mbailiúchán do na creidmhigh in Iarúsailéim (16:1-4); insíonn sé faoin taisteal atá á bheartú aige (16:5-9); tugann dea-theastas do Thiomóid (16:10-11); agus fógraíonn nach bhfillfidh Apollós ar an gcathair (16:12). Spreagann sé a léitheoirí chun creidimh, dóchais agus grá (16:13); molann sé an triúr teachtaire (16:15-18); agus seolann beannachtaí (16:19-20). Pól féin a ghraf an dúnadh (16:21-24). Níl aon litir eile a thugann léargas chomh soiléir sin ar shaol cuallachta nua Críostaí, agus ar na deacrachtaí a bhí ag an muintir a ghlac leis an gcreideamh nua. San am céanna tugann sí an-tuiscint dúinn ar Phól féin: is litir í ó fhear gnímh a théann gan mhoill go croí an scéil, litir cheannaire a cheartaíonn le fuinneamh agus a threoraíonn le cinnteacht, litir athar a ghránn a chlann d'ainneoin a lochtanna, litir aspail arb é a aon aidhm ar an saol daoine a ghnóthú do Chríost. 2 Corantaigh Go luath tar éis do 1 Corantaigh a scríobh, b'éigean do Phól turas gairid a thabhairt ar Chorant, turas práinneach nach raibh taitneamhach (2 Cor. 1:23 – 2:1; 12:14; 13:1-2). D'fhill sé ar Eifeasas ach gheall sé go bhfillfeadh sé agus go bhfanfadh níos faide (1:15-16). Ba ghearr gur tharla géarchéim eile. Dealraíonn sé gur cuireadh suas d'údarás Phóil i bpearsa a fhear ionaid (2:5-10; 7:12); chaith sé litir a scríobh agus na deora lena shúile (2:3-4, 9) agus bhí toradh fónta uirthi (7:8-13). Bhí an Mhacadóin sroichte aige ó Eifeasas (1 Cor. 15:22; 2 Cor. 1:8-10; Gníomh. 19:23-40) nuair a fuair sé an dea-scéala faoi éifeacht na litreach úd ó Thíteas (2 Cor. 2:12-13; 7:5-16); ansiúd, sa Mhacadóin, a scríobh sé 2 Corantaigh i dtreo dheireadh na bliana 57 A.D. Ba í seo an ceathrú litir ar a laghad a scríobh sé go Corant – an litir “réamhchanónach” (1 Cor. 5:9), 1 Corantaigh, agus an litir dheorach, na cinn eile. Níl aon tagairt in 2 Corantaigh do na fadhbanna a luaitear in 1 Corantaigh. Dealraíonn sé dá bhrí sin gur éirigh léi siúd. Nuair a bhí 2 Corantaigh á scríobh aige bhí Pól ag beartú turas a thabhairt ar Chorant don “tríú huair” (2 Cor. 12:14; 13:1). Mar a tharla bhain sé an chathair amach in 57 A.D., agus chaith an geimhreadh ann (Gníomh. 20:3). An dara turas a bhí tugtha aige (2 Cor. 13:2), bhí sé gairid agus, san am céanna, míthaitneamhach dó féin agus do na Corantaigh. Níor éirigh leis an uair sin nithe a chur in ord i gCorant. Luaigh an litir dheorach, de réir dealraimh, “fear déanta na héagóra” agus “an té a ndearnadh éagóir air” (2 Cor. 7:12). Níorbh é cás na drúise é (1 Cor. 5:1-13) mar ní ionann ar aon chor na cúinsí. Dealraíonn sé, mar a dúramar, go mbaineann sé le duine a thug dúshlán údarás fhear ionaid Phóil. Bhí Giúdóirí misinéireacha ar an bhfód (cf. 2 Cor. 11:22), na “sáraspail” (11:5) nó na “haspail bhréige” (11:13) a rinne a ndícheall údarás agus clú Phóil a mhilleadh. Is dócha go raibh “fear déanta na héagóra” (7:12) ar na “sáraspail” úd. Chuaigh litir dhian úd Phóil i bhfeidhm ar na Corantaigh agus bhí toradh fónta uirthi. Chuir sin áthas air agus tá an t‑áthas sin le brath in 2 Corantaigh. Dealraíonn sé, áfach, gur de bharr tuairiscí faoina thuilleadh míshuaimhnis sa chuallacht a scríobhadh cc. 10-13. Tá go leor fadhbanna liteartha ag baint le 2 Corantaigh. Is léir go bhfuil easpa leanúnachais idir 2:13 agus 2:14 agus arís idir 7:4 agus 7:5. Síos go dtí 2:13 pléann Pól a thuras go Tróas agus go dtí an Mhacadóin agus é ag feitheamh le Títeas. Ansin in 2:14 – 7:4 tugann sé cur síos fada ar a aspalacht agus déanann cosaint uirthi. Ansin in 7:5-16 tá tuairisc ar an sólás a fuair Pól nuair a shroich Títeas an Mhacadóin, ar aithrí na gCorantach agus ar a bhfilleadh ar ais air. Tá an easpa leanúnachais chomh mór sin go ndeir scoláirí áirithe nach gabhlán atá i gceist ach doiciméid dhifriúla. Dar leis na scoláirí seo, nuair a fhéachtar ar an sliocht 2:14 – 7:4 leis féin, is léir gur cuid de “Litir Chosanta” é a scríobh Pól ag cosaint a aspalachta. Ansin is “Litir Athmhuintearais” ó Phól chun a chuallachta a bheadh in 1:1 – 2:13 agus an dúnadh in 7:5-16. Luafaí dáta níos déanaí leis an dara litir seo; go scríobhfadh Pól í tar éis teip ar a litir chosanta agus go mbeadh an chuallacht in earraid leis. Ach tá fadhb cosúil léi sin laistigh den “Litir Chosanta” sa snagadh idir 6:13 agus 6:14 agus arís idir 7:1 agus 7:2. Sna véarsaí roimh 6:13 labhraíonn Pól leis na Corantaigh. Iarrann sé orthu a gcroí a leathadh roimhe; ach in 6:14 – 7:1 is ag impí orthu gan caidreamh a dhéanamh le díchreidmhigh atá sé. Ansin in 7:2-4 tá sé á iarraidh ar na Corantaigh a gcroí a oscailt dó. Tá tráchtairí á mheas go bhfuil níos mó ná gabhlán i gceist anseo leis, go bhfuil doiciméid dhifriúla ann. Tá roinnt focal agus smaointe freisin sa dréacht 6:14 – 7:1 nach bhfuil i scríbhinní eile Phóil nó nach réitíonn leo. Ní ionadh mar sin go bhfuil roinnt scoláirí ann a cheapann gur blogh nár scríobh Pól atá sa sliocht seo, ach gur idirscríobhadh anseo in 2 Corantaigh é. Tá deacracht eile i gcás cc. 8-9. Pléann siad seo araon leis an mbailiúchán. Tá briseadh idir c. 7 agus 8, mar tá cúinsí difriúla sa dá chás. Scríobhadh an dá chaibidil ón Macadóin (7:5; 8:2); in 7:5 tá Pól ag scríobh ó lár anró agus achrainn; ach in 8:1-2 tá an scéal go maith ag eaglaisí na Macadóine, agus an t‑anró thart. Is dócha gurb é an t‑anró céanna atá i gceist agus dá bhrí sin nach le chéile a scríobhadh 7:5-16 agus c. 8. Ansin arís pléann c. 9 leis an ábhar céanna agus atá i gc. 8, an bailiúchán is é sin, ach gan aon tagairt don phlé a bhí air roimhe sin. Is léir freisin go bhfuil an chuid seo dírithe ar an nGréig (9:1-2). Tá sé mar thuairim ag scoláirí áirithe dá réir sin gur litir neamhspleách a bhí i gc. 9 go bunúsach. I gcaibdlí 10-13 tá an fhadhb dheiridh liteartha. Is léir athrú mór meoin. Roimhe seo bhí meon agus spiorad an réitigh i dtreis agus impí á déanamh ar mhaithe leis an mbailiúchán. Ansin go tobann sna caibidlí seo tá ionsaí láidir, fogha searbhasach faoi naimhde, agus ceartú ar an gcuallacht. Tarlaíonn an t‑athrú chomh tobann sin go gceapann scoláirí áirithe gur dhoiciméad neamhspleách leis féin cc. 10-13 tráth. Cibé scéal é ag an bhfadhb liteartha, cromann Pól ar a apologia pearsanta arís sna caibidlí deireanacha seo (10-13), an uair seo le blas breise conspóide. Dealraíonn sé gur sheol Pól Títeas chun an bailiúchán a eagrú (8:6, 17-18) ach fuair seisean amach go raibh naimhde Phóil ag tabhairt faoi arís. Nuair a chuala Pól gur mar sin a bhí scríobh sé cc. 10-13 ar an toirt. Chuir a naimhde laige ina leith; go mbíodh a chuid litreacha “géar feidhmiúil”, ach go raibh sé lag gan éifeacht nuair a tháinig sé i láthair. Dearbhaíonn sé go bhfuil sé lánullamh feidhmiú go dána nuair ba ghá; níl aon mhórtas bréige ag baint leis. Níl sé ag dul thar cailc nuair a chuireann sé a údarás i bhfeidhm i gCorant san eaglais a bhunaigh sé féin. Ghlaoigh an Tiarna air chun na haspalachta; is leor sin mar mholadh agus mar theastas; ba bhaoth é an féinmholadh i gcóimheas leis sin (c. 10). Tá a lán de ch. 11 géar searbhasach, ach ar dtús gabhann Pól a leithscéal ar son na cosanta a rinne sé air féin. Thug siad “amadán” air; cuiridís suas dá bhrí sin le cuid dá dhíth céille. Chaith sé é féin a chosaint mar go raibh na Corantaigh ghuagacha sásta glacadh le soiscéal difriúil. Níl sé aon phioc chun deiridh ar na “sáraspail” (11:5), ionadaithe úd na máthaireaglaise chuig ar iompaigh na Corantaigh. Neamhspleáchas i gcúrsaí airgid, ba mhór mar a dheighil sé sin é féin ón dream eile úd. Ní féidir leis dul in iomaíocht lena naimhde maidir le huaill agus le maíomh, ach mar sin féin tá sé ar chomhchéim leo maidir le cine (Eabhrach), le creideamh (Iosraelach) agus le ginealach (sliocht Abrahám). Má mhaíonn siad gurb iad searbhóntaí Chríost iad, is mó mar a chruthaíonn liodán a ghéarleanúna féin gur ministir dílis ag Críost é (11:21b-33). Fág go raibh maíomh as aislingí agus foilsithe míthráthúil, mar sin féin chaith Pól tagairt do rud neamhghnách a tharla ceithre bliana déag roimhe sin. Fuadaíodh go harda na bhflaitheas é, mar ar chuala sé briathra diamhara; ach cuireadh “bior sa bheo” ann le nach gcuirfí an iomarca éirí in airde air. Ní eol dúinn cad é an “bior sa bheo” seo, ach is dócha gur bhreoiteacht fhéiltiúil é (12:1-10). Caitheann sé é féin a chosaint arís (12:11-18). Tá eagla air go gcaithfidh sé feidhmiú go tréan nuair a fhillfidh sé orthu arís, agus tá sé lánullamh chuige sin. B'fhearr leis, áfach, go ndéanfadh na peacaigh aithrí mar nach fonn leis a bheith ag mursantacht orthu. Nuair a iompraíonn na Corantaigh iad féin go Críostaí, ansin is ea a bhíonn neart iontu dáiríre; agus sa chás sin bíonn Pól lag mar nach gá dó dul i muinín a údarás aspail ina gcoinne (12:19 – 13:10). Sa dúnadh (13:11-14) impíonn sé arís eile orthu beatha Chríostaí a chaitheamh i lúcháir an bhráithreachais agus an chomhair. An ghuí dheiridh lena foirmle Thrionóideach, tá blas an liotúirge uirthi; tá sí anois le fáil i dtús an aifrinn. III Filipigh agus Filéamón Filipigh Is é Pilib na Macadóine, athair Alastair Mhóir, a thóg cathair Filipí. Rinneadh coilíneacht mhíleata Rómhánach de in 42 A.D. Seansaighdiúirí Rómhánacha ab ea formhór a daonra, agus bhí an chathair á riaradh ar an nós Rómhánach (Gníomh. 16:21). Is beag Giúdach a bhí inti ós rud é go raibh sí gan sionagóg (16:13). Thug Pól cuairt ar Fhilipí don chéad uair in 50 A.D. le Síleas, Tiomóid, agus Lúcás, agus é ar a dhara turas misinéireachta. Is é is dócha go dtagadh an chéad chuallacht Chríostaí le chéile i dteach Lidia, bean ó Thíaitíora san Áise Bheag a raibh ag éirí go maith léi mar mhangaire corcair. Ós rud é nach raibh ach an beagán Giúdach sa chathair ba eaglais ghintlí, sa chuid is mó de, an eaglais i bhFilipí (cf. Gníomh. 16:12-40; Fil. 2:15-16; 3:3-4; 4:8-9). Thug Pól cuairt ar an gcathair arís ar a thríú turas misinéireachta (57 A.D.); bhí Lúcás i gceannas ar an gcuallacht idir an dá linn. Ansin thug sé a thríú cuairt agus é ag filleadh ar Chorant in 58 A.D. agus thug sé Lúcás leis ar ais go Iarúsailéim (Gníomh. 20:1-6). Is léir go raibh cion ar leith ag Pól ar an eaglais i bhFilipí. Sin é an fáth ar ghlac sé le déirc uathu dó féin d'ainneoin go raibh riail dhocht aige a bheatha a thuilleamh i gcónaí go neamhspleách (Fil. 4:16; 2 Cor. 11:19). Sé an tuairim thraidisiúnta i measc na dtráchtairí go léir ná gur scríobhadh Filipigh agus Filéamón, mar aon le hEifisigh agus Colosaigh, sa Róimh mar a raibh Pól i ngéibheann tí, mar a deir Gníomhartha (Gníomh. 28:16-30). Cuireann údar na litreach é féin in aithne mar: “Pól, príosúnach ar son an Tiarna” (cf. Fil. 1:7, 13; Filéamón 1:1; Col. 1:24; 4:10; Eif. 4:1). Tá leideanna áirithe i bhFilipigh gur sa Róimh a scríobhadh í: déanann Pól tagairt don gharda préatórach (1:13) agus seolann sé beannacht uathu sin “a bhaineann le teaghlach Chéasair” (4:22). Tá, mar sin féin, sonraí beaga a chaitheann amhras faoin méid sin, agus a thabharfadh le tuiscint go mba fhéidir gur scríobhadh an litir in áit éigin níos cóngaraí do Fhilipí; agus sin ag dáta níos luaithe ná na litreacha eile as an ngéibheann, tamall maith níos luaithe, b'fhéidir, ná Colosaigh agus Eifisigh lena bhfoclóir ar leith agus lena gCríosteolaíocht atá chomh forbartha sin. Tugann Filipigh le tuiscint gur thug baill de chuallacht Fhilipí go leor cuairteanna ar Phól (4:1-10; 2:19-20); caithfidh go raibh sé furasta go leor dul agus teacht dá réir sin. Thógfadh turas ó Fhilipí go dtí an Róimh mí nó sé seachtaine; d'oirfeadh áit éigin níos gaire do Fhilipí – Eifeasas, abair – don bhraithstint nach raibh sé chomh crua sin ag cuallacht Fhilipí teachtairí a chur go dtí Pól le tabhartais, ná do Phól a gheallúint go gcuirfeadh sé Eapafraidíteas agus Tiomóid go Filipí (2:11, 25). Meastar nach dtógfadh an turas idir Eifeasas agus Filipí ach timpeall seachtain. Ní insíonn Gníomhartha go raibh Pól i ngéibheann in Eifeasas, ach deir sé féin linn go raibh sé i mbaol báis in Eifeasas (1 Cor. 15:20-23; 2 Cor. 1:8-10). Is léir ón litir chuig na Filipigh go raibh bás tobann á bhagairt air. Leagtar béim tríd síos i bhFilipigh air go mba chóir don chuallacht a bheith go dícheallach ar thóir an aontais. Bhí claonadh i leith aighnis agus leithleachais sna baill. Bhí an-tábhacht le Filipí mar choilíneacht Rómhánach agus bhí an pobal mórtasach as a saoránacht (Gníomh. 16:12). Bhí na Críostaithe Filipeacha an-fhial le Pól. Bhí ministrí den scoth acu – Pól, Tiomóid (Fil. 1:1-2; 19-24), Eapafraidíteas (2:25-30), agus Lúcás – más ceart ár dtuiscint ar leid i nGníomhartha. Tá sé soiléir go bhfuil an-chion ag na haspail seo agus ag an gcuallacht ar a chéile. Leagann Pól béim arís agus arís eile, áfach, ar an mbaol go n‑éireodh achrann, agus ar an ngá atá leis an gcuallacht a dhlúthú le chéile. Tá dhá théama mhóra fite fuaite tríd an litir. Ar dtús tá téama an koinonia, téama na comaoine agus an chomhair; bíonn Pól de shíor ag spreagadh a léitheoirí chun na comaoine agus an chomhair seo a neartú agus a bheoú. Ar aon dul leis an spreagadh seo bíonn Pól ag cur béime ar an uilíocht; tá grá aige do na Filipigh go léir (1:7-8; 4:21); spreagann sé iad chun aontacht chroí agus aigne (1:27; 2:5; 4:2). An t‑áthas agus an lúcháir an téama eile atá ag rith tríd an litir agus is minic an t‑ordú “bígí lúcháireach” mar threise leis (1:4, 18, 19, 25; 2:2, 17, 18, 28, 29; 4:1, 4, 10). Sé an bonn atá faoi lúcháir dhochoiscthe Phóil ná an t‑aontas creidimh i soiscéal Chríost. Filéamón Colosach a thug Pól féin chun creidimh ab ea Filéamón (v. 9). Bhí daor aige, Onaesamas, agus ghoid seisean cuid de mhaoin a mháistir agus d'éalaigh leis (15, 18), agus ar shlí éigin bhain sé amach Pól agus é i bpríosún (10). Thug Pól chun creidimh é. Teastaíonn ó Phól é a chur ar ais chun a mháistir agus tugann litir dó le tabhairt chuig Filéamón (d'fhill Onaesamas ina dhiaidh sin le Tichiceas, Col. 4:9). Sa bheannú tosaigh (vv. 1-3) feicimid Tiomóid in éineacht le Pól, faoi mar atá i gColosaigh. Is é is dóichí gurb iad Aipfia agus Aircheapas bean agus mac Fhiléamón. Láthair chruinnithe ag na Críostaithe ab ea a dteach. San altú (4-7) moltar déirc agus creideamh Fhiléamón. I gcorp na litreach (8-21) impíonn Pól “toscaire agus géibheannach ar son Chríost” thar ceann Onaesamas, a mhac spioradálta. Déanann sé imirt focal beagáinín greannmhar ar an ainm Onaesamas a chiallaíonn “fóinteach”. Ní le fonn atá an deisceabal dílis fóinteach seo á chur ar ais aige; ach éilíonn an chóir go ndéanfadh sé amhlaidh, agus scaradh lena mhaicín. B'fhéidir go bhfuil leid anseo gur cheart d'Fhiléamón ligean do Onaesamas filleadh ar ais (15). Tugann Pól le tuiscint gur maith mar a tharla; chaill Filéamón sclábha, ach ghnóthaigh sé bráthair (15-16) – tá leid sa chaint sin gur chóir a shaoirse a thabhairt don daor. Ansin téann Pól i muinín a gcaradais; thug Pól Filéamón chun creidimh, tá níos mó ná seo de chúiteamh ag dul dó dá réir sin. Tá dóchas aige go ndéanfaidh Filéamón níos mó ná mar atá á lorg aige – leid eile é seo faoi chead a chinn a thabhairt don sclábha agus ligean dó filleadh ar ais air féin. Sa dúnadh (22-25) cuireann Pól in iúl go bhfuil sé féin ag súil le cuairt a thabhairt ar Fhiléamón. Luaitear cúigear de mheitheal Phóil – na daoine céanna agus a luaitear i gCol. 4:10-14. Sa litir ghairid seo feicimid dearcadh na hEaglaise moiche ar an daoirse. Níorbh fhéidir deireadh tobann a chur léi i saol sóisialta na linne úd, ach múineadh gur chóir meas bráthar a bheith ar an daor Críostaí agus gan plé leis mar airnéis. Is léir gur mhaith le Pól go mbronnfaí a shaoirse ar Onaesamas. Le himeacht aimsire rachadh gabháile an tsoiscéil i bhfeidhm chomh mór sin ar an gcaidreamh idir an máistir agus an daor go gcuirfí deireadh le córas na daoirse féin. IV Galataigh agus Rómhánaigh Galataigh Cine Ceilteach ab ea na Galataigh. Le linn scaipeadh na gCeilteach sa cheathrú haois R.Ch. bhain siad amach an Áise Bheag agus chuir fúthu sa dúiche timpeall ar Ancara. D'fhág an rí deireanach Galatach, Aimiontas, a ríocht le huacht ag na Rómhánaigh; tar éis a bháis rinneadh cúige Rómhánach den Ghalait, agus Ancara mar phríomhchathair aici. Le linn Phóil bhí an cúige féin i bhfad níos fairsinge ná an tseanríocht. Thagraíodh cuid de na scríbhneoirí Rómhánacha don chúige mór iomlán mar “an Ghalait” ach dealraíonn sé gur don seanlimistéar, an tseanríocht, a thagair an t‑ainm sa ghnáthchaint. Is féidir glacadh leis dá bhrí sin gur d'áitritheoirí an tseanlimistéir Ghalataigh, ar ar thug sé cuairt le linn a dhara agus a thríú turas misinéireachta, a scríobh Pól. Is dócha gur le linn dó a bheith in Eifeasas (54-57 A.D.) a scríobhadh an litir. Is léir ón ngaol gairid atá aici le Rómhánaigh nach fada roimpi sin a scríobhadh í. Tá aidhm shoiléir chinnte ag Galataigh: earráidí na nGiúdóirí, a bhí ag suaitheadh chreideamh na nGalatach lena dteagasc go raibh sé riachtanach dlí Mhaois a chomhlíonadh go háirithe maidir le timpeallghearradh, a cheartú agus ina theannta sin soiscéal Phóil a chosaint. Fógraíonn Pól gur chóras sealadach é an dlí agus nach raibh feidhm leis a thuilleadh tar éis teacht do Chríost. D'áitigh na Giúdóirí go raibh údarás aspal agus ceannairí eaglasta a chomhlíon an dlí, daoine mar Pheadar agus Séamas, acu féin. Thug siad faoi údarás Phóil féin; níorbh aon aspal é de réir cirt mar is tar éis an aiséirithe a d'iompaigh sé; níorbh ionann a theagasc agus teagasc na bhfíoraspal; is amhlaidh a shéan sé go raibh an dlí riachtanach i láthair na nGalatach d'fhonn gurbh fhusa dó iad a mhealladh; ní dhearna sé amhlaidh in áiteanna eile ach déanamh mar a rinne na Giúdaigh. De thoradh an fheachtais sin lagaigh ar dhílseacht na nGalatach do Phól agus chrom siad ar ghnása an dlí a chomhlíonadh. Nuair a chuala Pól go raibh an chuallacht Ghalatach i mbaol géilleadh do smacht na nGiúdóirí agus glacadh le siúráil bhaoth na ngnásanna, chuaigh sé i mbun pinn le fuinneamh. Dearbhaíonn sé a údarás, ach ní chun na Galataigh a bhrú faoi ach d'fhonn iachall a chur orthu, geall leis, misneach a bheith acu agus a rogha féin a dhéanamh agus freagracht a ghabháil chucu féin. Bhí siad ag fáiltiú roimh Ghiúdóirí mar go raibh cinnteacht bhaoth á tairiscint acusan. Nuair a ghlacfaidís leis an dlí d'fhéadfaidís na 613 reacht ann a chomhlíonadh, gan aon ghá le haon chinneadh pearsanta eile. Bheadh a saol leagtha amach rompu; ní raibh le déanamh ach déanamh mar a d'ordaigh an dlí. Ní bheadh aon fhreagracht orthu féin; an dlí a dhéanfadh gach cinneadh dóibh. Tá sollúnacht ar leith ag roinnt leis an mbeannú (1:1-5). Leagann sé béim ar an bhfoinse dhiaga as ar tháinig aspalacht Phóil, agus ar an gcumhacht shlánaitheach atá ag íobairt Chríost. Níl aon altú i dtús na litreach seo, murab ionann agus litreacha eile Phóil. A mhíchéadfa faoi deara sin. Tosaíonn sé go giorraisc ag ceartú na nGalatach agus á chur in iúl cé mar a chuir a nguagacht ionadh air. Ní féidir a chur ina leith go raibh sé ag iarraidh daoine a shásamh (1:6-10). Leanann sé ar aghaidh ansin ag dearbhú agus ag cosaint a údarás aspail (1:11 – 2:21). Nuair a fhógraíonn sé (1:11-12) gur trí fhoilsiú díreach ó Íosa a fuair sé a “dhea-scéal”, ní hé a eolas iomlán ar an gcreideamh atá i gceist aige ach an teagasc ar leith faoi fhíréanú gan oibreacha an dlí. Níorbh fhéidir gurbh ón gcuallacht phríomhaí a fuair sé a dhea-scéal; ba chosantóir dúthrachtach de chuid an dlí é sular iompaigh sé (1:13-14), agus ní raibh caidreamh aige le ceannairí na cuallachta Críostaí go dtí trí bliana tar éis iompú dó (1:15-20); agus tar éis an turais ghairid a thug sé ar Iarúsailéim an uair sin, rinne sé seanmóireacht sa tSír agus sa tSiléis (1:21-24). Ach, ar an láimh eile, chuir eaglais Iarúsailéim a séala go foirmeálta ar a shoiscéal (2:1-10); agus chosain sé soiscéal sin na saoirse go hoscailte in aighneas le Peadar féin, lena bhéal, in Aintíoch (2:11-21). In 2:15-21 cuireann sé a theagasc faoi fhíréanú trí chreideamh amháin os ár gcomhair go soiléir – “Más ón dlí a thagann fíréantacht, fuair Críost bás in aisce”, a deir sé (2:21). Déantar forbairt ar an teagasc sin sa chéad roinn eile (3:1 – 4:11). Ba chóir go mbeadh a fhios ag na Galataigh óna dtaithí féin nach trí oibreacha an dlí a tháinig an Spiorad chucu ach trí chreideamh in Íosa (3:1-5). Daingníonn scéal Abrahám an teagasc sin (3:6-14), mar fuair seisean an gealltanas rud nach bhféadfadh an dlí a tháinig ina dhiaidh sin a chur ar ceal (3:15-18). Ní raibh sa dlí ach mar a bheadh giolla slí nó treoraí ag pobal Dé agus é fós in aois na hóige, agus dá bhrí sin feidhm shealadach a bhí leis (3:19-24). Anois, trína gcreideamh i gCríost, is iad na Críostaithe fíorshliocht Abrahám, oidhrí an ghealltanais, agus clann Dé (3:25 – 4:7). Conas, dá réir sin, a d'fhéadfadh na Galataigh fiú cuimhneamh ar fhilleadh ar ais ar an seansaol, “ar na dúile suaracha úd” (4:8-11)? In 4:12 – 6:12 tá Pól ag caint go lách grámhar lena chlann ag tabhairt treorach agus comhairle dóibh. Breoiteacht a bhuail Pól faoi deara dó an soiscéal a fhógairt dóibh an chéad lá – nach iontach an sampla é sin de bhealaí Dé! (4:12-20). Sa dréacht seo faighimid léargas ar mheon Phóil; ní foláir na focail ghéara 1:6-10, 3:1-5 a léamh le súil ar na véarsaí seo. Le bheith ina oidhre ar an ngealltanas ní leor do dhuine a bheith ina mhac d'Abrahám; ní mór dó a bheith ina mhac ag an saorbhean dála Íosác agus ní ag an daorbhean dála Ísmeáéil (4:21-31). Dá nglacfaidís le timpeallghearradh dhéanfaí daoir arís do na Galataigh agus thabharfaidís cúl le Críost (5:1-12). Ní ionann saoirse Chríostaí agus drabhlás, áfach, agus tá torthaí an Spioraid bunoscionn le mianta na colainne (5:13-26). Níl aon éiginnteacht ag baint leis an mbeatha Chríostaí; éilíonn sí grá gnímh (6:1-6), agus síolchur fónta le súil le fómhar na beatha síoraí (6:7-10). Is amhlaidh a dheachtaigh Pól an litir go dtí seo; anois tógann sé an peann ina ghlaic (6:11) agus dúnann le rabhadh faoi na Giúdóirí a dhearbhú gurb é Críost, agus cros Chríost, croílár an uile ní aige féin (6:12-18). Ón athrú creidimh sa séú haois déag, tá Pól agus a theagasc ina gcnámh spairne idir Caitlicigh agus Protastúnaigh. Thosaigh Liútar le tuiscintí áirithe de chuid Naomh Agaistín aon chéad déag bliain roimhe sin; bhunaigh sé a dhiagacht ansin ar phrionsabal Phóil – fíréantacht trí chreideamh i gCríost in áit oibreacha an dlí. Shaor an prionsabal sin é ó Chríostaíocht na Meán-Aoiseanna déanacha a bhí chomh hualaithe sin ag deabhóidí, agus fuair sé cinnteacht faoina shlánú pearsanta. Riamh ó shin tá Pól mar naomhphátrún ag an bProtastúnachas; tá an Caitliceachas, áfach, ag brath níos mó ar an aontacht mhistiúil le Críost a chuireann Eoin i láthair, agus ar an Eaglais mar shíneadh stairiúil ó Chríost isteach sa saol, mar atá ag Lúcás, agus go háirithe ar bhunú an dlí nua agus phobal nua Dé mar atá ag Matha. Tá an dá thaobh le déanaí tagtha ar an tuiscint gur mó a fhógraíonn Pól saorthabhartas an tslánaithe ná saoirse choinsias an aonaráin. Nuair a thuigimid cé mar a bhí Pól i lár na n‑aighneas i stair na Críostaíochta chomh minic sin, ní aon ionadh go bhfuil paradocsa i gcroí na litreach seo féin chuig na Galataigh: litir seo Phóil, is í is soilbhire a fhógraíonn an tsaoirse, ach san am céanna is í an ceann is minice a luann cros Chríost. In 2:20, 3:1, 5:24, agus 6:12, 14, labhraíonn Pól faoi rúndiamhair pháis agus bhás Chríost mar chuid de rúndiamhair a bheatha agus a bháis féin. Thar scríbhneoirí uile an Tiomna Nua, agus níos túisce ná aon duine díobh, d'éirigh le Pól siombail fhuinniúil chumhachtach sa bheatha Chríostaí a dhéanamh den chros ar ar fhulaing Críost aithis agus masla, páis agus bás. Thaispeáin sé nár mhór don Chríostaí aithris a dhéanamh |
An Bíobla Naofa copyright © 1981 An Sagart. Úsáidtear le cead. Used by permission.
An Sagart